Rijksbouwmeester over realisatiepad WHO CARES: verbinden in ‘Community of Practice’

De visievorming over het toekomstige zorgwonen is recentelijk op stoom gekomen met de prijsvraag WHO CARES (2017), waarin maatschappelijke allianties worden gevormd om tot nieuwe zorgconcepten te komen. “Integraal denken is daarin evident”, zegt Floris Alkemade, Rijksbouwmeester en initiator van WHO CARES. “Zorg-/woonconcepten gaan niet over stenen of vastgoed alleen, maar over de gewenste manier van samenleven in een vergrijzende samenleving.” Bouwen aan de Zorg sprak Alkemade over het vervolgtraject.

Het Atelier Rijksbouwmeester gaat van oudsher over ontwerpkracht, en dat laatste is zeker ook een aandachtspunt voor Alkemade, in functie sinds 2015 en daarvoor partner van architectenbureau OMA. “Het ontwerpen in Nederland heeft in de naoorlogse periode lange tijd in dienst gestaan van de volkshuisvesting, maar is de laatste decennia steeds meer opgeschoven naar het marktdenken. De architectuur dreigt daardoor te verarmen. Met projecten als WHO CARES (174 voorstellen; red.) en ook Panorama Nederland proberen we weer echte toekomstperspectieven te ontwikkelen voor de ruimtelijke inrichting van het land.” Alkemade toont zich daarin een gedreven aanjager van multidisciplinariteit. “Het gaat mij niet alleen om de ruimtelijke component, maar om de manier van samenleven. Hoe je de ruimte inricht, met hofjeswonen, woningdeelconcepten of bundeling van maatschappelijke functies in één gebouw, dat kan natuurlijk verschillen. Maar de behoefte aan ontmoeting en de bereikbaarheid van zorg in de wijken zijn generieke aandachtspunten die integraal moeten worden aangepakt met de ontwikkelingen of transformaties. De maatschappelijke component naar voren halen, daar werken wij multidisciplinair aan binnen WHO CARES, tijdens de implementatie van deelnemende projecten en werkconferenties.”

Michi-Noeki
Vele ontwerpteams blijken immers door te gaan na de afronding van de ontwerpprijsvraag in oktober 2017. “Dat is één van de bemoedigende resultaten van de integrale aanpak: er zijn blijvende allianties gesmeed, ook onder niet-winnaars.” De Rijksbouwmeester heeft als vervolgtraject een platform opgericht onder de naam ‘Community of Practice’. Eind maart bezocht Alkemade bijvoorbeeld Groningen om de voortgang van het concept Michi-Noeki te bespreken – één van de aan de WHO CARES-prijsvraag verbonden initiatieven. “Ik ben daar erg enthousiast over, omdat de bedenkers verbinding en ontmoeting centraal stellen.” De Michi-Noeki is een ‘adaptief concept’ naar Japans voorbeeld. Het biedt een holistisch ontwerpthema voor gebouwen en de inrichting van de openbare ruimte. Lokale ondernemers, instanties, vrijwilligers en overheid dragen er samen aan bij. ‘De Groningse Oosterparkwijk kent ruime stedelijke ruimtes, maar voor de doelgroep zijn die moeilijk behapbaar. Wij willen de Michi-Noeki inzetten om brandpunten op te waarderen tot uitgekiende plekken van lokale verbinding’, aldus het team van (stedenbouwkundig) adviseurs en buurtpartijen, dat integraal opereert. Onderdeel is het simpelweg stimuleren van een blokje om door het realiseren van een ‘informele’ uitspanning in een buurtpark met bijvoorbeeld een wc en/of horeca, een relatief kleine ingreep die gemakkelijk overal in het land te realiseren kan zijn.

Meer woningtypologieën
Ook het winnende plan uit Sittard-Geleen (De wijk als (t)huis) is zeer kansrijk, aldus Alkemade. In de wijk Geleen-Zuid en Kluis wordt ingezet op de aanleg van onder meer een wandelcircuit en een zorghoeve. Ondersteunend maatwerk in de sociale cohesie als resultaat van integrale visievorming? “Zoals gezegd zijn er verschillende oplossingsrichtingen voor het wonen zelf, en de toekomst valt moeilijk te voorspellen. Wie weet zijn er in de toekomst nauwelijks nog specifieke zorggebouwen, vertelde Gijsbert van Herk van Humanitas mij onlangs, en wordt alleen nog thuiszorg verleend. Wel zeker is dat we meer moeten gaan verbinden in de beleidsvorming en uitvoering. De dg’s van de ministeries zijn betrokken bij de projectbezoeken en in de uitwerking van Panorama Nederland gaat Aedes meedoen.” Er is sowieso veel meer diversiteit nodig in het woonaanbod. “Meer woningtypologieën, vooral in de monocultuur van de naoorlogse wijken; hieraan kunnen naast woningcorporaties ook marktpartijen bijdragen. Vergrijzing is feitelijk een luxeprobleem als je kijkt naar de gewonnen levensjaren, en vele senioren hebben wat te besteden. Voor de hogere inkomenscategorieën moet ook aandacht zijn, net als voor de bestrijding van eenzaamheid in alle doelgroepen.”

Hofjeswonen
Het genoemde hofjeswonen is een van oorsprong middeleeuws concept dat een grote waarde kan hebben als generieke oplossingsrichting voor semi-zelfstandig wonen op kleine en middelgrote schaal, denkt Alkemade. “Steeds meer mensen wonen alleen en we worden steeds ouder. We gaan sowieso kleiner en diverser wonen in Nederland, uitgaand van de grootte van de huishoudens. Met een divers woonaanbod aangevuld met voldoende ontmoetingsplekken en zorg op maat van dorp of stad, kunnen we een eind komen. Een wijk die goed is ingericht voor zorg en ondersteuning van ouderen en andere kwetsbaren, is goed voor iedereen.”